کیفیت و دوام

توضیحیی در باب گز انگبین طبیعی

در سالهای 1335تا 1355خرید وفروش گز انگبین که یک ماده اصلی در ساخت .گز اصفهان به شمار می آمد به یک صورت پیچیده ای درآمده با این توضیح که بوته های گزانگبین که گون نامیده میشود در مراتع کوهستانی کوهپایه های زاگرس به صورت طبیعی رشد کرده و محصول میدهد و مقدار محصول تابع جریانات طبیعی مثل درجه حرارت -بارندگی -مقدار برف - خشکسالی و غیره میباشد  در بعضی سالها به وفور یافت می شد به نحوی که زیادی محصول باعث ضرر تجار می شد ولی به تدریج که مصرف گز زیاد شد و رفت و آمدهای بین شهری به دلیل توسعه راهها افزایش یافت و تعداد اتومبیل ها فزونی یافت و مسافران بیشتری را به شهر اصفهان حذب نمود،تعداد تولید کنندگان گز رشد چشمگیری پیدا کرد. از طرف دیگر بر اثر توسعه ماشین در مناطق دست نخورده طبیعی که پایگاه رشد و نمو بوته های انگبین یا همان گون بود،باعث آلودگی هوا و در نتیجه مانع فعل و انفعالات طبیعی گیاه گردید که به تدریج مقدار انگبین حاصله کاهش یافت . لذا در سالهای 1350-1355تهیه انگبین خام برای گز سازها مواجه با مشکلاتی گردیده بود وتنها سه یه یا چهار واحد گز سازی بودند که به دلیل تسلط بر بازار و روابط شخصی با روستاییان، ضمن پیش پرداخت وجه نقد به آنان و همچنین چند  تاجر که به همین گونه با آنها مرتبط بودند، انگبین های حاصله را در اختیار خود گرفته و سایر مصرف کنندگان واقعی از  به دست آوردن آن محروم بودند مگر به قیمتهای گزاف .

لذا شرکت تعاونی صنف که دو -سه سال از تاُسیس آن می گذشت و گرداننده اصلی تشکیلات آن خود من بودم در سال 1355 تصمیم گرفت شخصاً نسبت به در اختیار گرفتن مراتع و تهیه و توزیع انگبین اقدام نمایند.

در آن زمان سازمانی وجود داشت به نام (سازمان مراتع و جنگلها)که در ابواب جمعی وزارت کشاورزی بود. از هنگام ملی شدن مراتع و جنگلها،این سازمان در حفاظت و اداره و بهره برداری از جنگلها و مراتع کشور دخالت مستقیم داشت . لذا کسانی که قصد بهره برداری از اینگونه مکان ها را داشتند،میباستی از طریق این سازمان اقدام نمایند در مورد گز انگبین،مراتع به صورت آگهی مزایده دولتی به متقاضیان اجاره داده می شد تا به هنگام، خود نسبت به برداشت اقدام نمایند.لازم به ذکر است که قبل از ملی شدن مراتع و جنگل ها،منافع اینگونه مکان ها بین ارباب ده و عواملش تقسیم می شد و بدین لحاظ تا چند سال بعد از اجرای  قانون ملی شدن مراتع و جنگلها بعضی از مالکین و عوامل آنان بدون توجه به قوانین و گاه با بند و بست با مأمورین دولتی،نسبت به بهره برداری و سوءاسبفاده از جنگل ها و مراتع اقدام می نمودند.

مناطقی که از قدیم الایام دارای بوته های گز انگبین (گون)بودندو مراتع آن شناخته شده بود عبارت بودند از :

1-منطقه نجف آباد   2- منطقه خوانسار  3- منطقه فریدن چنارود (روستای قلعه سرخ -میدانک،سیبک و غیره ) 4- پشت کوه موگوئی 5- پرمهعلیا و سفلی 6- منطقه بروجن سمیرم سفلی و علیا  (سبزکوه)7-خرم آباد 8-کوهرنگ و آب باریک در منطقه شهر کرد 9- منطقه بازفت و توابع 

نشر آگهی،ارسال پیشنهادات خر ید و شرکت در جلسه و خلاصه برنده شدن آن، همه در ادارات جنگلبانی مربوطه تعیین و اجراء می شد واین ادارات در آن زمان در شهرهای نجف آباد،خوانسار،داران،بروجن و شهر کرد بودند.

به محض انتشار خبر شرکت کردن شرکت «تعاونی گز سازان»در مزایده مراتع گز انگبین،کارشکنی ها و دشمنی ها شروع شد و متأسفانه قسمت اعظم آن هم از ناحیه همان چند نفر اعضای صنف بودکه در سالهای گذشته با دوز و کلک نسبت به خرید این ماده اقدام کرده و در انحصار خود در آورده بودند.و شخص من هدف اصلی مخالفت ها و انتقادها و کارشکنی ها بودم،تا آنجا که یک روز قرار بود از طرف روستائیان در منطقه فریدن مورد ضرب و شتم و کشته شدن قرار بگیرم ! ولی هنگام حمله دسته جمعی آنان به لندروز شرکت تعاونی و مشاهده مأمورین ژاندارمری در خودور،از محل گریخته و هرکدام در گوشه ای مخفی شدند .

به هر حال شرکت تعاونی موفق شد مراتع چهار منطقه را اجاره نماید که عبارت بودند از :1-منطقه شهر کرد 2- منطقه چناورد 3- منطقه پرمه علیا و سفلی 4- منطقه سمیرم  و سبز کوه 

من برای اجرای این برنامه اولأدو راننده محلی از شهرستان بروجن و شهر کرد به استخدام موقت شرکت  در آوردم و دو خودور ،یک دستگاه لندرور تویوتا و یک دستگاه جیپ خریداری و یک نفر معتمد وارد محلی را نیز به استخدام در آوردیم که همکاری او هم بسیار مؤثر بود و چند نفر از اعضای هیئت مدیره تعاونی نیز برای نظارت مستقیم و اقامت در محل مراتع به موافقت خودشان انتخاب کردیم که برای هر کدام از آنها چادر و وسایل زندگی برای مدت شش هفته در نظر گرفته شد که البته بعضأشب ها در منزل کدخدا بیتوته میکردند.

متأسفانه وسیع ترین مراتع انگبین که قبل از شرکت در مزایده بازبینی شده و مملو از گون های سبز شده بود،در آن سال فاقد محصول بود و ما در واقع بیشترین خسارت را در این محل متحمل شدیم. که البته کارشکنی اشخاص و سرقت هایی که به وسیله بعضی از کارگران مراتع می شد هم مزید بر علت بود .

آقایان حاج عباس کرمانی القریشی مدیر گز نیک ،مرحوم حاج حسن جاوید ،مدیر گز جاوید ،حاج جواد برنجکوب ،مدیر گز نسرین،و بالاخص مرحوم حاج حسین افسرطه مدیر گز شکرشاد از جمله همکاران مؤثر در اجرای این پروژه بودند.

بدین ترتیب شرکت موفق شد از کل چهار منطقه مراتع مورد اجاره مجموعأ 40تن(40/000کیلوگرم)انگبین استحصال نماید و در آنن سال با توجه به همه مشکلات و عدم وجود محصول در وسیع ترین مرتع یعنی منطقه چنارود و صرف هزینه های نسبتأ زیاد،قیمت هر کیلو انگبین خام 40 تومان در آمد که ده درصد سود تعاونی هم جزو این قیمت محاسبه شده بود،امّابه هر صورت باعث گردید که بدینوسیله این ماده کمیاب به قیمتی نه چندان گران به دست مصرف کنندگان واقعی آن برسد .

 

نحوه ی استحصال انگبین :

در اینجا مختصری در مورد نوع عمل و استحصال انگبین خدمت خوانندگان عزیز عرض مینمایم. بر اساس تحقیقات و کاوش هایی که تاکنون به عمل آمده، بوته های انگبین که به آن گَوَن گفته میشود فقط در کوه پایه های زاگرس در غرب ایران وجود دارد و در هیچ کجای جهان روی این کره خاکی تا کنون مشابه آن دیده نشده است، که نام عربی انگبین المّن و در قرآن کریم با لغت السلوی به هم آمده است. وقتی حضرنت موسی(ع) در صحرای سینا قصد ترک قوم خود را برای مدتی کوتاه داشته است، قومش از او می پرسند که در این فاصله ما از کجا تغذیه کنیم و حضرت اشاره به من و سلوی نمودند که نشان میدهد در آن زمان از گز که معیّن نیست انگبین بوده یا نه، در آن مناطق وجود داشته است و لذا اسم گز و مصرف آن در دیانت یهود امری مقدس به شمار می اید .

در زبان انگلیسی به گز ، مانا(manna) گفته می شود که در تفسیر آن مائده و نعمت آسمانی می آید. البته به گز و شیرابه آن به طور اعمTamariskهم می گویند .

عسل طبیعی ، شیرخشت و گز انگبین هر سه در گروه ماناقرار دارد و از نظر خواص پزشکی خواص مشابهی در آن وجود دارد و هر سه آن مواد طبیعی می باشد ،مگر انسان با دخالت در آنها ،مواد مصنوعی به آنها بیفزایند . گفتنی است که مدیران دو سه واحد گز سازی اصفهان و همچنیین بعضی از محققان یا می توان گفت نویسندگان تازه کار و کم اطلاع مطالبات خلافی در مورد این ماده و همچنین تاریخ تولید و ساخت گز در سایتهای اینترنتی آورده اند که باعث تاسف است!آنها سعی کرده اند تاریخچه شروع تولید گز را در سالهای بسیار دور به خانواده خودنسبت دهندکه کاملاغلط و دور از واقعیت است .                            پ

نکته دیگر آن عده ای سود جو و بی فضیلت ،گیاهی به نام گز علفی را که علف آن سمی است و شیره آن هم به مقدار بسیار کم موجب رفع یبوست خواهد شد و دیده شده است که بعضا مردم عادی تصور می کنند گز علی علفی همان گز انگبینی است لذا این عده گز علفی را به ج و با نام گز انگبینی به مشتریتن عرضه میکنند حال آن که اولا مصرف گز علفی برای رفع یبوست ،آن هم به مقدار بسیار کم از طرف حکمای قدیم پزشکی توصیه میشود و علف آن سمی و اسهال آور است و به خصوص کسانی که نارسایی و ناراحتی معده و اثنی عشر دارند ،مطلقا باید از مصرف ان خودداری نمایند به همین دلیل هم بهای هر کیلو انگبین در طول  65 سالی که من یاد دارم همیشه 20تا30برابر گز علفی بوده  است.واما اینکه مراتع بوته های گز انگبینی چگونه است و جطور انگبین استحصال می گرددبه شرح زیر می باشد

 همانطور كه قبلاً اشاره شد، مناطقي كه در آنها بوته هاي گـز انگبـين وجـود دارد اكثـراً كوهپايه هاي سلسله جبال زاگرس در غرب ایران می باشد .  اين مناطق از منطقه نجـف آبـادشروع شده و پس از گذشتن از روستاهاي فريدن و پشتِ كوه موگوئي، به منطقه بختياري . و سپس به بروجن و سميرم و در انتها به منطقه خرم آباد ختم مي گردد. منطقه خوانسار اكنـونمتجاوز از 42 سال است كه فاقد انگبين مي شد و به دليل آلودگي شديد محيط زيست، پشةمورد نياز گون و گل آن در اين محل ايجاد نميشود و باز متأسـفانه بعـضي افـراد ناآگـاه درسايت  هاي اينترنتي مطالبي خلاف واقع در مورد اين منطقه آورده اند.
بوته ها ی مورد بحث در زبان بومي گَونْ ناميده مي شودکه این گون ها از  نظر اندازه متفاوتو هر كدام سطوح مختلف از سطح كوهپايه را كه اصطلاحاً به آن مرتع می گويند فرا گرفته گاهي يك گون مساحتي حدود يك مترمربع را پوشانده و گاهي مساحتي حدود 6 مترمربع، يعني يك بوته گون به قدري شاخ و برگ گسترده دارد كه همان يك بوته زميني به مساحت . 6مترمربع را مي پوشاند. 

رويش و رشد گون به صورت ديم و طبيعي مي باشد و هیچ گونه عمليات كـشت، هـرس،مواظبت، سم پاشي و آبياري روي آنها انجام نميشود، بلكه از باران و برف طبيعي تغذيه كردهو چنانچه هر نوع ماده سمي و شيميايي با آن تماس حاصل كند، فعل و انفعالات طبيعي آن رااز بین میبرد .اين گونها در اواخر فصل بهار سبز شده برگ ميدهد و در اواسط تابستان روي آنها گل گز انگبين ظاهر مي شود.اواسط ماه مرداد يك نوع حشره روی این گون ها ظاهر می گردد که شايد بتوان گفت عمليات فعل و انفعالي اين حشره احتمالاً به مانند عمل زنبور عسل باشد، بااين تفاوت كه اين حشره ها در روي گَون توليد شده همانجا زندگي ميكند و با استفاده از نيش زدن به گلهای گون،نهایت بر روی شاخه های گون لایهای کریستال   گونه به وجود مي آیدکه آن، گز انگبين اصلي و طبيعي ميباشد و لذا در اوائل شهريورماه اين فعل و انفعالات پايـان مي پذيرد و فصل استحصال انگبين به وسيله روستائيان و اقوام بختياري ساكن در اين مناطق  آغاز مي گردد.
استحصال گز انگبين:
كارگراني كه در به دست آوردن مادة انگبين از روي بوته هاي گون تخصص دارند، ابتـدابايستي به وسائل كار مجهز شوند كه عبارت اسـت از يـك دوال، يـك الـك، يـك كيـسه مخصوص و يك وسيله تكاندن بوتة انگبين كه به صورت كريستال روي شاخه ها در محـل گلهای  گَون وجود دارد.
دوال، عبارت است از يك ظرف ملاقهاي شكل تقريباً مشابه آبگردان بزرگ آشپزي كه براي طبخ برنج استفاده مي کنند،که دسته ای بلند از چوب دارد  و سطح داخلي آن هـم كمـي  بازتر از سطح آب می باشد و از پوست بز ساخته شده است.
اَلَك هم كه مشابه همان الك  هايي است كه در عمليات بوجاري از آن استفاده مي گردد .اصطلاحاً غربيل و به زبان محلي غلبيل مي  گويندكه آلت بيختن مي باشد الك داراي ديـوارمدور و عموماً از جنس تخته چوب بوده، ته ظرف سوراخهاي ريـزي دارد كـه از روده بافته ميشود و به تازگي شايد از مواد فلزی یا استیل ساخته می شود.
كيسة مخصوص هم معمولاً از پارچه اي كرباسی گونه و ضخيم تهيه شده و با رشته ای که معمولاً با طناب باريك به آن دوخته شده، به گردن كارگر آويزان است ،مثل حفره ای که در جلو شكم كانگوروها ديده مي شود. وسیله تكاندن شيئي است شبيه كفگيرهاي بزرگ و پهن آشپزها كه دسته آن از چوب وقسمت پهن آن هم از فلز توري گونه نازك تشكيل شده است. توري آن هم از مفتول يا از روده گوسفند يا بز تهيه مي شود.

زمان استحصالِ انگبين:
دوره برداشت و استحصال گز انگبين معمولاً از دهه اول شهريور ماه شروع شده و اگر هوا مساعدت كند و باران نبارد تا اواسط آبان ماه ادامه دارد.
زمان انجام عمليات دو موقع از شبانه روز است .يكي صبح ها از هنگام سـحر تـا قبـل از طلوع آفتاب و عصرها هنگام غروب آفتاب تا پاسي از شب.
طريقه اجراء :
كارگران پس از ورود به مرتع، يكي از گون ها  را كه كريستال هاي شكر روي آن قابل توجه است انتخاب كرده و با قرار دادن دوال به زير بوته و محل موردنظر، با كفگيري كه در دست راست دارند روي سر بوته هامیكوبند كه درنتيجه كريتسال همراه بـا بـرگ و گـل احتمـالاً ماسه ريز و خاك به داخل دوال ريخته ميشود، بلافاصله كفگير را رها كرده، محتويات دوال را به داخل الك (می ريزند )و پس از چند مرتبه بالا و پايين ريختن و انجام عمل بوجاري، آن را  داخل كيسه ای که بر روی (  سينه شان )آويزان است خالي مي نمایند . اين عمل تكرار مي شود تا زماني كه وقت اجازه دهد. متناسب با زمان و نوعِ گون و مقدار كم و زياديِ كريستال رویتپه ها، يك كارگر در هر دوره صبح يا عصر بين يك كيلو تا 3 كيلو انگبين به دست مي آورد  كه بعداً آنها در حلب فلزي يا كيسه جداگانه انبار مي نمایند البته در صورت تُتك بودن محصولممكن است بيشتر از يك كيلو به دست نيايد.
 به تناسب وسعت و مقدار محصول، گاهي اتفاق مي افتد که حدود 60 نفر كارگر همزمان .  روي يك مرتع مشغول انجام عملياتِ برداشت انگبين از روي بوته های گون باشند .
كيفيت و معيارهاي كيفي انگبين:
كيفيت محصول بستگي به چند عامل دارد:
الف- نوع تخصص و تسلط و سابقة كارگر نسبت به استحصال انگبين.
ب- محل مورد برداشت؛ بدين معني كه هرچه ارتفاع مرتع بالاتر باشد و از مراكز جمعيت روستائي فاصله بيشتر داشته باشد، مرغوبيت انگبين بالاتر است.
ج- عدم رطوبت به هنگام برداشت  هم يكي ديگر از عوامل مي باشد.
د- و بالاخره كيفيت طبيعي محصول؛ بدين معني كه همچنان كه ايجاد گون و حشرات روي آن و نهايتاً ايجاد گز انگبين به صورت طبيعي است، محلهاي مختلف مراتع مختلف درناحيه های کوناگون نیز از نظر کیفیت  انگبين متفاوت می باشد؛به عنوان مثال(انگببین به دست آمده) در منطقه چنارود در آن زمان ( در مقايسه با) انگبين حاصله از( روستا هاي) قلعه سـرخ، ميدانك و سيبك كاملاً از نظر كيفيت متفاوت بودند و بهترين و مرغوبترين محصول مربوطبه روستاي سيبك و بدترين آن مربوط به روستاي قلعه سرخ بود و يـا در منطقـه كوهرنـگ  بهترين نوع انگبين از نظر كيفي استحصال مي شد.
1-گز انگبيني استحصال شده بايستي حتي المقدور فاقد مواد خارجي ا ز قبيل شن ريزه ياماسه -خاك و علف باشد.
2-گز انگبين استحصال شده بايستي از نظر فيزيكي نرمال باشد، يعني نه بسيار خشك ومثل خاك باشد، كه در اين صورت داراي شهد بسيار كمي از انگبين است و نه بـه صـورت خميرگونه همراه با رطوبت باشد كه در نتيجه شيريني شكر آن كم و عطر آن هم از دست رفته است كه به اين نوع انگبين . « شِلَم»میگويند .

3-انگبيني كه از نظر فيزيكي و شكلي به مانند تكه هاي بزرگ قند يزدي، يعني خشك،شكننده و كاملاً سفيد و داراي عطر مخصوص انگبين باشـد، از نـوع درجـه يـك محـسوب می شود .
4- طعم و عطر مخصوص گز انگبين پارامتري است كه فقط در اثر تجربه شناخته ميشود و نميتوان آن را با كلمات و تجزية آزمايشگاهي و فرمولهـاي شـيميايي مـورد مطالعـه و تشخيص قرار داد.
علل زمانبندي فصل برداشت:
1-در برداشت انگبين اشاره شد كه اين امر بايستي صبحها تـا هنگـام طلـوع آفتـاب وبعدازظهر نزديك غروب آفتاب انجام گيرد.
علت آن است كه بر اثر تابش نور خورشيد، كريستال هاي هاي روي بوتهانگبين چسبندگيپیدا می كند و ديگر قابل جدا شدن از شاخه و تكاندن آن نيستند و چنانچه كفگير مورد بحث باآنها برخورد كند، حيف و ميل شده به شاخه و برگها مي چسبند و به سـادگي قابـل برداشـت نخواهد بود .

2- اینکه گفته می شود بايستي برداشت از اوائل شهريور شروع شده و حداكثر تا اوائل آبان پايان پذيرد، بدين علت است كه فصل پاييز در مناطق كوهستاني احتمال بارش باران زيـاداست كه چنانچه باران ببارد اگر با شدت باشد، به طوركلي كريستالهاي انگبين همراه بارانشسته ميشود و اگر باران مختصر باشد، برداشت كريستالها بر اثر چسبندگي غيرممكن استكه بعضاً روستائيان آن را همراه با علف بيشتري به شكلي استحصال ميكنند كه در نتيجه همان انگبين درجه 2يا درجه 3به دست خواهد آمد.

برگرفه از کتاب خاطرات عمر رفته  جلد اول نویسنده عباس اشرافی نیا مؤسس و مدیر موسسه تولیدی گز اشرافی